نیل-شمل

بوته ای شکل – دو ساله با ساقه چوبی .
گل : گل آذین خوشه ای و به رنگ سفید – صورتی و ارغوانی – هر گل دارای 5 کاسبرگ .
میوه مانند تخم فلفل سبز است .
زمان کاشت : اوایل بهار .
اتشار جغرافیایی : جنوب کشور و بلوچستان .
تاریخ نگاران منشاء این گیاه را هند میدانند واژه سانسکریت آن نیلا nila به معنی آبی پر رنگ است این ماده در رنگ الیاف بسیار با اهمیت بود . نیل از هند به کابل و سپس به خراسان میرسید و این ولایت از دیر باز یکی از مراکز مهم صادرات نیل بوده است . در قرن یازدهم میلادی نواحی خوزستان و فارس به خاطر و جود کارگاههای نساجی و شرایط آبیاری و هوای گرمسیری منطقه ی مهمی بارای پرورش نیل محسوب میشود .
در حال حاضر این گیاه در منطقه بنگال و گجرات کشت میشود روش سنتی بدست آوردن رنگ از نیل در هند به صورت زبر است :
برگهای گیاه را که حدود 75 درصد تا 90 درصد رنگ در آن یافت میشود خشک میکنند و پس از خرد کردن در ظرفهایی قرار میدهند و به آن آب میافزایند . مایع بدست آمده در ظروف زیرین جمع میشود . این مایع به رنگ زرد مایل به سبز است که تحت فشار آب آن گرفته میشود و به صورت خمیر در میآید و سپس به قطعات کوچک بریده و حمل میشود .
روش فعلی به این صورت است که پس از جدا کردن برگها از شاخه آن را در حوزهای چوبی میریزند و روی برگها چوب سنگین قرار میدهند و حوض را با آب پر میکنند . پس از چند ساعت تخمی ر برگها آغاز میشود و اننیدرید کربنیک و اکسیژن از برگها متصاعد میشود . آب سطح حوض ابتدا به رنگ زرد و سپس سبز تغییر میکند پس از تکمیل تخمیر برگها را از آب در می آورند و در ظرف دیگری میریزند و به سرعت به هم میزنند . وجود اکسیژن هوا باعث اکسیده شدن آن میشود و رنگ آن آبی پر رنگ میشود . البته میتوان با اضافه کردن مقداری امونیاک با سود عمل رسوب را سریعتر کرد . پس از کامل شدن عمل رسوب آب روی آن را خالی و رسوب را از صافی رد میکنند . حاصل عمل تکه های بزرگ و یا پودر نرم است . از آنجا که نیل ماده رنگی گرانی است قاچاق آن و همچنین اضافه کردن مواد مصنوعی به آن رایج است . در صورتی که نیل طبیعی دارای خصوصیات منحصر به فردی است که از طریق آن میتوان از طبیعی بودن ان اطلاع حاصل کرد .
از خصوصیات نیل طبیعی این است که در آب حل نمی شود و مواد آلی مانند الکل و اتر در آتن تاثیری ندارد . ولی اسد سولفوریک و اسید نیتریک نیل را در خود حل میکند . خصوصا اسید نیتریک ان را به زرد تغییر میدهد . اگر نیل را بجوشانیم بوی مخصوصی میدهد و از آن بخار سرخ متصاعد میشود . که اگر روی بخار ظرفی شیشهای بگیریم کریستالهایی دیده میشود ؛ این ماده ایندیگوتین است . همچنین سوزاندن نیل نیز بوی مخصوصی را از آن متصاعد میکند .
با آزمایش پتاس نیز آنیلین موجود در نیل از آن خارج میشود .
یکی دیگر از خصوصیات نیل این است که اگر برگهای آن را در مقابل اشعه خورشید قرار دهید سفید رنگ میشود و اگر همان برگ را در دست خورد کنید ؛ ماده سبز رنگی از آن خارج میشود و به رنگ آبی در می آید دانه های نیل را در اوایل بهار و یا پاییز در زمین میکارند و گاهی اوقات برای اینکه زودتر سبز شود مدت دو روز آن را در آب نگه میدارند و پس از جوانه زدن در زمین اصلی میکارند .
برای تهیه رنگ از بوته نیل باید ابتدا بوته را قبل از دمیدن آفتاب از قسمت فوقانی بوته ، در حدود 10 سانتیمتر بالاتر از خاک ، جدا کرد و بوته ها در مقابل آفتاب قرار داد تا خوب خشک شود ، سپس برگها را از شاخه ها جدا کرد .
برای رنگرزی با نیل باید رنگ را به طور خالص آماده کرد ، که به آن در اصطلاح رنگرزی محلول مادر میگویند . دستور آن چنین است که 7 گرم سود سوز آور تازه را در آب حل میکنیم ، 60 گرم نیل به ان اضافه میکنیم و سپس محلول را خوب هم میزنیم و انقدر بدان اضافه میکنیم تا حجم محلول به 3 لیتر برسد . محلول را مدت نیم ساعت به حال خود میگذاریم ، پس از این مدت محلول شفاف و زرد رنگی به دست خواهد امد که اگر قطره ای از آن را روی شیشه بریزیم به رنگ ابی در خواهد آمد .
این محلول را در ظرف در بسته نگهداری میکنیم و هر گاه برای رنگ رزی از درصد مختلف آن به نسبت تیرگی رنگ استفاده میکنیم .
نیل به آسانی جذب پشم نمیگردد و رنکرزی با آن احتیاج به مهارت رنگرز دارد تا نیل را با بهترین مواد از پشم تا آب و دندانه به کار گیرد .
با استفاده از نیل انواع سبزها را نیز با ترکیب رنگ زرد به دست می آورند .
بر گرفته از کتاب : فرایند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی ویکتوریا ج . افشار اتشارات دانشگاه هنر تهران 1375