مهندسی نساجی گیلان:. گیل تکس

سایت تخصصی نساجی و پوشاک

مهندسی نساجی گیلان:. گیل تکس

سایت تخصصی نساجی و پوشاک

فرش دستباف ایران ورنگهای گیاهی ۲

4ـ اشکال دیگر ـ اشکال معروف دیگری که در قالی ایران دیده می شوند عبارتند از :

الف ـ طرح معروف به اسلیمی که مسلم نیست آیا از طرح پیچک مو گرفته شده است یا از پیچ و خمهای بدن مار و یا از ابرهای امواج آسمان(3)؟ به هر جهت نقش اسلیمی چند گونه است: 1ـ اسلیمی شبیه به پیچک طراحی شده. 2ـ اسلیمی شبیه به مارپیچ که آن را اسلیمی مارپیچ و اروپائیان آن را برچینی می گویند. 3ـ اسلیمی پشت دار که شباهت به سر فیل با خرطوم دارد و احتمال دارد که استیلیزه همان باشد و بعد هم اسلیمی دو‌بندی که مشتق از اسلیمی قبلی است . متخصص این نوع اسلیمی (شبیه به سر فیل با خرطوم) آقای هادی اقدسیه استاد نقش قالی هنرستانهای هنرهای زیباست که از شاگردان مرحوم کمال الملک بوده است.

ب ـ طرحها و اشکال هندسی از همه رقم: این اشکال ساده و معمولی هندسی در نقش قالیهای ایرانی تغییر شکلهای عجیبی داده اند، غالباً از چپ و راست انحنا یافته، قوس و هلال و پیچ و خم بینهایت پیدا کرده تا جائیکه قالی ایران را بصورت تذهیب مجسم در آورده اند. اشکال هندسی در قالی ایران عبارتند از مربع ، مستطیل، لوزی ، ذوزنقه ، متوازی الاضلاع، هشت گوشه ، شانزده گوشه، دایره ، بیضی، طرح طاقنمائی(4) و دالبرهای تودرتو و گوناگون و طرح ترنجی در وسط با لچک در چهارگوشه قالی. این اشکال همه جزئیات و نقشهای گوناگون قالی را احاطه کرده اند و آنها را بصورت مجموعه زیبا و منظم جلوه داده اند. تقریباً کمتر شکل هندسی هست که از آن در قالی ایران استفاده نشده باشد.

ج ـ خطوط ، از خطوط مختلف نسخ، نستعلیق و کوفی مخصوصاً از خط کوفی برای تزئین حواشی قالی استفاده شده است. این خط البته خاصیت تزئینی فوق العاده دارد و به علت زوایای تند آن بافتنش هم چندان مشکل نیست(5).

دـ طرح های بسیار دیگری هم در قالی ایران بکار رفته است که ممکن است از قلم افتاده باشد مثلاً در حاشیه یک قالی، یکبار طرح صلیب شکسته (Swastika) (6) و دگرگون دیده شده است که تمام حواشی قالی را پر کرده بوده و نیز طرحهائی که در قالیچه های ترکمنی بکار می رود و تقلیدی است از نشان سلطنتی خانواده مینگ در چین(7).

باید دانست که دست نقاش در نقش قالی آزاد است. او می تواند هر نوع ابداع و ابتکاری که بخواهد در طرحها و نقشهائی که ذکرشان گذشت بنماید. چنانکه در طرحهائی که در این مقاله نشان داده شده دیده می شود که مثلاً یک نوع طرح اسلیمی با حیوانی شبیه حلزون زینت شده است و نوع دیگر اسلیمی با برگهای طراحی شده تزئین گشته است. و همچنین در یک جا شاخ گوزن از برگ موی سربدر آورده است و در جای دیگر از یک بته جقه ای. با یک نظر به کلیه طرحها، دریافته می شود که نقاش هر نوع تصرفی که خواسته است در طبیعت کرده است.

زمینه و بافت ـ برحسب ظرافت و ضخامت قالی باید پشم را نازک یا ضخیم ریسید. (تار) که قالیبافها آن را تون می گویند، اساس زمینه است که از دو سلسله نخهای موازی که یکی جلو دیگری عقب قرار گرفته است و هر دو با چوبی بنام «گرد» پس و پیش می شود، تشکیل یافته است. (پود) که نخ سفید یا به رنگ دیگری است بعد از هر «رگ» که عبارت باشد از یک سلسله «کله» یا «گند» یا «گره» لای ردیف تارها کشیده می شود و بعد از آن شانه می زنند، بعد از کشیدن پود گرد را می کشند و به این طریق جای ردیف تارها را عوض می کنند و پود دیگری به رنگ آبی یا خاکستری لای ردیف تارها می کشند. این پود دومی پشت بند اصلی و باعث استحکام قالی است. شیرازه قالی را به رنگ قرمز یا هر رنگ دیگری در اول و آخر هر رنگ با چند گره محکم می کنند . اندازه قالی را با گره (که هر گرهی تقریباً هفت سانتی متر است (4/3 2 اینچ) تعیین می کنند)، در هر گره بسته به ظرافت یا ضخامت پشم ، کم و بیش از بیست رگ تا هفتاد رگ بافته می شود.

اکنون پشم‌های رنگین بدار قالی آویزان است قالیبافان در برابر دار نشسته اند و نقشه پیش روی آنهاست و قالی را کله کله می بافند تا شما آن را زیر پای خود بیاندازید.


بته جقه ای	طرح سرو	نرنج لوزی که در وسط آن برگهای مو طراحی شدهبق	برگ چنار	طرح گل شاه عباسی


طرح میر	بته جقه طرح کرمان	بته جقه ی کاشان


شاخ گوزن	شاخ گوزن


اسلیمی مارپیچ	اسلیمی با زینت برگهای طرح شده	اسلیمی شبیه به پیچک	اسلیمی مارپیچ یا باصطلاح اروپائیان ابر چینی Cloudband.	اسلیمی با زینت حلزونی

طرز تهیه رنگها در اصفهان

1-رنگ سرمه‌ای با امتزاج نیل با آب تهیه می‌شده است.

2-رنگ مشکی از جوشاندن پوست انار و مخلوط کردن با زاج سیاه و نیل به دست می‌آمده است.

3-رنگ سبز پسته‌ای از جوشاندن برگ درختان بید و سیب و زاج سفید فراهم می‌شده است.

4-سبز سیر از جوشاندن برگ درخت جاز و اسفرک با مقداری زاج تهیه می‌شده است.

5-رنگ بخور را با امتزاج خاکستر یک نوع گیاه با پیشاب گاو نر می‌ساخته‌اند.

6-زرد نخودی از پشم شتر به صورت طبیعی استفاده می‌شده است.

7-زرد لیمویی از جوشاندن برگ گَندَل با مخلوط زاج تهیه می‌شده است.

8-رنگ نارنجی یا زرد طلایی را با جوشاندن برگ گَندَل و روناس و افزودن زردچوبه و پوست انار، با مقداری زاج و پیشاب گاو نر تهیه می‌کرده‌اند.

9-رنگ سرخ را از جوشاندن خاکستر چوب روناس با زاج سفید به اضافة آب غوره، پیشاب گاو نر تهیه می‌کردند.

10- رنگ نارنجی که بیشتر مورد علاقه بختیاریهاست از خاکستر یک نوع گیاه در کوهستانهای بختیاری و امتزاج با پیشاب گاو نر تهیه می‌شده است.

علاوه بر این در هر شهرستان متخصصین برای تهیه رنگهای سنتی و طبیعی فرمول خاصی دارند که از اختلاط و جوشاندن گل و گیاه مختلف تهیه می‌شود.

رنگهای آبی و سرخ سیر و بنفش را از بازارها تهیه می‌کردند.

مشخصات و تاریخچة‌ رنگهای گیاهی :

استفاده از ‌گیاهان ،‌پوست میوه ها و ریشه های گیاهان و دیگر مواد طبیعی برای رنگرزی ،‌هزاران سال است که شناخته شده است. این عمل قدیمی بدون تعبیر و تصرف تا میانه قرن 19 ادامه داشت. قرنها بعد رنگهایی ترکیبی اختراع شد . یافته هایی که از تاریخ چینی ها ناشی می شود نشان می دهد که علم رنگرزی اولین بار در شرق دور توسعه داده شده است . به عبارت دیگر اولین رنگرزها احتمالاً در حوالی دریاچه زوریخ ‌ در 3000 سال قبل از میلاد زندگی می کردند. صنعت رنگرزی در 1528 پیش از میلاد بوجود آمد. ما همچنین می دانیم که هنر رنگرزی متعلق به هندیان در زمانهای بسیار دور بوده است . مارکوپلو در سفر نامه خود به ما می گوید چطور رنگ نیلی فراهم می شود پیش از آنکه پرتقالیها آن را به اروپا بیاورند و آن را پخش کنند . فرایند رنگرزی اناتولیایی ها یک ترکیب رنگ است دانشی که از قرنها قبل از میلاد به دست ما رسیده است و همچنین رنگهای ارزشمند خود آناتولیایی ها ،‌چرا رنگهای طبیعی خیلی مهم هستند این به خاطر این است که بعضی از رنگها را نمی توان در رنگهایی ترکیبی مختلف یافت یا این به این دلیل است که رنگهای طبیعی ارزان تر و سهل الوصول ترند.

در واقع به خاطر دلایل بالا ،‌لیست رنگهای ترکیبی ،‌از نظر رنگ دارای تنوع بسیاری است اما رنگهای طبیعی از طبیعت بدست می آید و در واقع خواست مردم مختلفی را در طول سالها و قرنها منعکس می کند.

بعلاوه رنگهای طبیعی در رنگهای گیاهی ،‌با گذشت زمان تازه تر و بهتر می شوند و اگر در معرض نور آفتاب فرا گیرند رنگهای زیبایی را منعکس می کنند .

در نواحی مختلف این یک امر متداول است که قالیهایی که با رنگ طبیعی بافته شده اند در معرض آفتاب قرار می دهند تا رنگ فرش به یک تناسب و زیبایی نهایی برسد. اما رنگهای ترکیبی و مصنوعی این قابلیت و خاصیت را ندارند. اگر رنگی که استفاده می شود از نوع کروماتیک باشد. رنگها سریعاً خودشان را نشان می دهند. اما اگر رنگ مورد استفاده از نوع ترکیبی یا مصنوعی باشد از کیفیت پائینی برخوردار است . با گذشت زمان رنگها کمرنگ شده و رنگهای مختلف بتدریج بی جان و خسته شده ‌‌می شود با چشمهای غیر مسلح خودمان نیز می توانیم تفاوت رنگها را مشاهده نمائیم و مزیت و معایب هر نوع را درک کرد و بسادگی تشخیص دهیم کدامیک چشم کوارتر و دارای تناسب است.

فرشهای ترک که به زیبایی و با ارزشی شناخته می شوند با رنگهای طبیعی وترکیبی مورد استفاده قرار می گیرند اما برای کسانی که با فرش آشنایی دارند آنها زیبایی و درخش رنگهای طبیعی را ندارند. و رنگهای طبیعی اصلی در زیر آمده است.

رنگهای طبیعی اصلی :

رنگ فیلی (‌civit otv ) آبی :‌

در این گیاه رنگهای آبی تیره و روشن بدست می آید که بستگی به طول مدت زمانی دارد که گیاه جوشانده می شود این گیاه در حاشیه جنگلهای مرکزی و غربی آناتولیا پیدا می شود. رنگ نیلی ‌و برخی دیگر گیاهان استفاده می شوند برای تهیه فیلی هندی ها قدیمی ترین و مهمترین رنگ آبی است.

قرمز گیاه روناس ( ron boya ) :

ریشه این گیاه بعنوان روناس شناخته می شود آن بصورت طبیعی در مرکز و غرب آناتولیا می روید . گیاهان دوساله طولی د رحدود یک ونیم متر دارند.

(‌rose madder) یک رنگ هنری روی بشقابها توسط اساتید از زمان رنسانس تا کنون بوده است . کرواتها ی گران قیمت انگلیسی و ایتالیایی که بعنوان کرواتهای قرمز شناخته می شوند به این خاطر است که آنها دارای رنگ قرمز سیر هستند.

با نوبه چشم درشت (‌sari papeetga ) زرد روشن :‌

در طول بهار هر کس این گیاه را می تواند در سراسر آناتولیا پیدا کند. آن یک گل بزرگ ،‌طلایی که ساقه آن بتدریج در تابستان دراز می شود .این گیاه در کنار جاده و علفزار می روید . گلها بصورت خشک یا تازه استفاده می شوند دور ترکیب با دندانه زاج سفید رنگ زرد روشن را تولید مس کنند.

درخت گردو (‌coviz ) قهوه ای :‌

درخت زیبای گردو را می توان در حومه جنگلی شرق ترکیه یافت . این درخت شاخه های زیادی دارد و طول در حدود 25 متر و هر شاخه برگهای زیادی را تحمل می کند.

گردوها با یک لایه ضخیم از پوست سبز پوشانده شده که معمولاً توسط روستائیان برای تولید رنگ سبز یا قهوه ای تیره استفاده می شود. درخت گردو یک درخت بومی در ترکیه است و در هر چند متر حداقل یکی از آنها را می توان یافت . ترکیه 15 تا 20 درصد محصولات گردویی دنیا را تولید می کند .

درخت انار (‌nar ) رنگ زرد به قهوه ای کمرنگ و قهوه ای به سیاه

این درخت در ناحیه میانی از غرب و جنوب غرب و جنوب شرق اناتولیا می روید. این یک درخت بلند با طول 40 متر می باشد که دارای شاخه های تیغ دار که تیز هستند و برگهای نیزه مانند که به رنگ سبز تیره هستند .

و به راحتی به خاطر زیبایی شان قابل تشخیص هستند.

با گلهای بنفش ـ صورتی در طول پاییز درخت ـ میوه ای با دانه های بسیار که اناری با پوست زرد ـ‌قرمز میباشد به بار می آورد . پوست تازه و خشک شده میوه برای رنگ آمیزی استفاده می شود ،‌اگر یک اسید زاج در پوست انار بدست آمده استفاده شود . یک رنگ قهوه ای کمرنگ بدست خواهد آمد . اگر یک اسید آهن استفاده شود یک رنگ قهوه ای پر رنگ بدست خواهد آمد. در فرشها و گلیمهای شرقی ،‌انار سنبل باروری و فراوانی است و فراوانی است بخاطر دانه های بسیاری که ‌دارد.

سیاه تنگرس یا خارگوزن (‌chro) زرد پرنگ

این گیاه تنها در ترکیه و در سراشیبی و ارتفاع 3000 متر (‌9843 )‌می روید.

پیش ازقرن بیستم،‌این گیاه بیشتردرمرکز اناتولیا
( hayesre,Ankara,sivas,hirsehir,konga ) کشت می شوند این روزها تنها توبه های وحشی در کنار جاده ها می رویند و در زمینها و تاکستانهایی در kahiramanmaras,corom,urgvp ) که نواحی زیر کشت کشاورزان است. میوه های نرسیده ‌،‌تازه و یا خشک شده برای درست کردن رنگ استفاده می شوند. وقتی یک اسید زاج مورد استفاده قرار می گیرد زرد پرنگ بدست می آید. رنگ پر رنگ بدست آمده از میوه های خشک عموماً برای رنگ آمیزی ابریشم استفاده می شود. این رنگ معمولاً برای این استفاده می شود تا رنگهای است دوم و سوم نیز از آن
بدست آید.

ماهودانه یا شیر شیرک (‌زرد)‌

این گیاه در خارج از ترکیه می روید. تمام گیاه شمایل یک مایع شیری در درون خود برگها و شاخه ها به هم پیوسته شکوفا است. برخی از شکوفه ها در پایان تابستان و آغاز پاییز تغییر می کنند تمام قسمتهای درخت به غیر از ریشه ها برای این رنگ زرد استفاده می شود.

این رنگ به طور متناوب در صنایع فرش روستایی آناتولیا بطور مشخص در فرشهای ortakoy,maden,dakire مورد استفاده قرار می گیرد .

کنف کوک خورده (‌gence ) :‌زرد عالی

این رنگ زرد همانند سایر رنگها استفاده از آن متداول نیست . این گیاه در کوههای مرکزی و شرقی اناتولیا می روید رنگ زرد عالی در بافتنیهای قدیمی مورد استفاده قرار می گرفت . این رنگ قوی معمولاً با رنگ آمیزی شیمیایی اشتباه گرفته می شد و به خاطر همین در فروشگاههای غرب آناتولیا جائیکه نساجها ،‌بافته های خود را برای بازار خارجی می آورند مورد توجه نیست . در شرق اناتولیا ،‌ناحیه دریاچه وان ،‌ گلیم برای مشتریان و مصرف کنندگان محلی تهیه می شود که رنگهای روشن بیشتر ترجیح داده می شوند و مردم بیشتر به نحوة‌ رنگ آمیزی اعم از رنگ آمیزی شیمیایی و یا طبیعی توجه می کنند.

بابونة‌ وحشی (‌ پاپایا )‌ :‌زرد

در طول ماه مارس‌ در غرب و جنوب آناتولیا ،‌گیاه بابونه تمامی ناحیه را با شکوفه های تازه خود می پوشاند با اسید زاج یک رنگ زرد روشن بدست خواهد آمد.

درخت پربرگ موموک یا مریم گلی (‌adacoyi) زرد

این گیاه معطر را می توان در بیشتر نواحی مدیترانه یافت . آن در سمت خشک تپه ها از مارس تا اگوست شکوفه می دهد. آن قابل تشخیص است با گلهای تیغی بلند ارغوانی رنگش و یاگلهای دولبه صورتی اش . برگهای ساقه ها چه خشک و چه تازه برای رنگ رزی استفاده می شوند. گیاهان تنها یکی از منابع بسیاری است که از آن رنگ طبیعی بدست می آید. برای بدست آوردن رنگ طبیعی گیاه جوشانده می شود تا رنگ از آن خارج گردد. سپس برای اطمینان از جذب رنگ در پشم ،‌گیاه دیگر و یا نمک طبیعی با محلول رنگ مخلوط شود. این گیاه دوم یا نمک به عنوان اسید شناخته می شوند اسید مانع از پخش شدن رنگ و کمرنگ شدن آن
می شود و آن را ثابت نگه میدارد. اگر یک نمک شیمیایی بعنوان اسید استفاده شود رنگ همچنان طبیعی در نظر گرفته می شود وقتی زاج بعنوان یک اسید تنها با رنگ روناس استفاده شود یک قرمز‌روشن بدست می آید زیرا زاج یک نمک طبیعی است اما اگر آهن بعنوان اسید استفاده شود . یک قرمز تیره یا سرخ متمایل به قرمز بدست می آید .انتخاب اسید نوع رنگ را مشخص می کند این روزها بعضی از مردم معتقدند که رنگ طبیعی وجود ندارد بخاطر استفاده از اسید های شیمیایی ،‌اسیدها از مواد شیمیایی طبیعی زمین تشکیل می شوند و بطور مصنوعی تولید نمیشوند پس وقتی آنها به رنگهای طبیعی اضافه می شوند آنها بعنوان عامل ثابت نگه دارنده ،‌عمل می کنند و رنگی را که مطلوب نساجهاست تولید می کنند.

رنگرزی قهوه ای با پوست گردو.

یک کیلو گرم الیاف پشمی

5/0 کیلو گرم پوست گردو اسیاب شده

اسد دی کرومیک پتاسیم

اسید سولفوریک پوست گردوی آسیاب شده را در آبی به حجم 20 برابر وزن پوست گردو خیس کنید . الیاف را با %3 اسید دی کرومیک پتاسیم و 1 % اسید سولفوریک مخلوط کنید .

پوست گردوی خیس شده را برای حداقل نیم ساعت بجوشانید و سپس آن را از یک غربال بگذرانید؛‌ پوست گردویی عمل آوری شده را به حمام رنگرزی (‌دیگ رنگرزی )‌اضافه کنید. بتدریج دما را تا 60 درجه سانتی گراد بالا ببرید . الیاف اسید داده شده را به حمام رنگرزی اضافه کنید دما را تا نقطه جوش در طول یک ساعت بالا ببرید. حال برای یک ساعت آن را بجوشانید. اجازه دهید تا الیاف سرد شوند . الیاف را شسته ،‌در آب فرو برده و پهن کنید تا خشک شوند. شما می توانید از حمام رنگرزی باقیمانده برای ایجاد رنگهای روشن تر استفاده کنید.

رنگرزی گیاهی تقریباً یک هنر است شاید بخاطر اینکه متغیرهای گوناگون در آن مؤثرند حتی گیاهان از یک ناحیه جغرافیایی که در زمانهای مختلف جمع آوری گردند می توانند رنگهایی متفاوتی را با توجه تغییرات فصلی ایجاد کنند . بنابراین اگر رنگ حائز اهمیت است. لازم است تا اطلاعات کافی برای برآورده ‌شدن نیازهای پروژه شما پیش از آن جمع آوری گردد.

رنگرزی قهوه ای روشن با کاژیره ‌

یک کیلو گرم الیاف پشمی

5/0 کیلو گرم گل کلرید قلع

اسید اکسالیک گلها را در طول شب در آب سرد خیس کنید تا ماده زرد رنگ آب سرد بدست آید. گلها راتحت کشش قرار دهید همچنانکه آنها دارای رنگ صورتی هستند . الیاف را با کلرید قلع %5 و %5 اسید اکسالیک مخلوط کنید .

بتدریج دما را تا نقطة‌ جوش بالا ببرید الیاف را برای نیم ساعت دیگر بجوشانید . الیاف را بیرون آورده و آ‌ن را بطور کامل بشوئید. محلول زرد بدست آمده را در طول شب با آب نیمه گرم حرارت دهید. الیاف اسید داده شده را به این حمام رنگرزی اضافه کنید . بتدریج دما را تا 80 درجه سانتی گراد بالا ببرید . رنگرزی را برای نیم ساعت دیگر ادامه دهید. الیاف را شسته در آب فروبرده وآویزان تا خشک نشوند .

شما می توانید از حمام رنگرزی باقی مانده رنگهای روشن تر بسازید.

گیاه رنگهای گیاهی

ردیف	شباهت رنگی	گیاه
1	ارغوانی	ریشه شنگار
2	قهوه ای	تیره کار هندی
3	قرمز تیره یانارنجی	پودر حنا
4	آبی	نیل زا
5	قرمز	ریشه روناس
6	قرمز	پودر روناس
7	زرد	پوست انار
8	زرد	پودر انار
9	زرد	گل
10	طلایی/نارنجی	ریشة‌زردچوبه
11	طلایی/نارنجی	پودر زردچوبه
12	قهوه ای	پوست گردو
13	قهوه ای	پودر پوست گردو

فرشهای شرقی :

اینجا یک باور عمومی وجود دارد که گیاهان و یا رنگهای طبیعی برتر از رنگهای شیمیایی یا ترکیبی هستند. و فرش بافته شده با رنگهای گیاهی از هر نظر بهتر از یک فرش بافته شده با رنگهای شیمیایی است.

در واقع امکان پذیر نیست رنگرزی استفاده در فرشها را به این دو مقوله مشخص تقسیم بندی کنیم و اگر حتی امکان پذیر بود . برخی از رنگهای گیاهی خیلی زود از بین می روند و یا فرارند در پشم نسبت به رنگهای شیمیایی و یا ترکیبی که اثر یکسانی را به بار می آورند. به طور عموم رنگهای گیاهی بعنوان نشانه ای نساجی سنتی ،‌محل و روستایی در نظر گرفته می شوند در حالی که رنگهای شیمیایی بعنوان مشخصه های تولیدات بازرگانی و شهری در نظر گرفته می شوند. حتی این تفاوت نیز از بین رفته است. بهر حال هر گاه کسی مشخصه های تشخیص میدهد که رنگ شیمیایی دو ظرفیتی ( یک رنگ اسیدی که زرد یا قرمز ـ ‌نارنجی را به بار می آورد )‌ ‌معرفی شدند به بسیاری از نواحی که بافندگی انجام می دهند. در سالهای 1875 تا 1890 و در سال تغییر قرن این رنگ برای بسیاری از نساجهای روستایی دردسترس بود. اگر یک نساج روستایی می توانست رنگ شیمیایی بدست آورد او بسیار تمایل داشت تا از این شیوه جدید مجال رنگرزی سنتی استفاده کند تنها بخاطر اینکه فرش 50 ساله است. به این معنا نیست که از رنگهای گیاهی در آن استفاده شده است وقتی رنگهای گیاهی تضمینی برای ارزش بیشتر و یا طول عمر بیشتر برای فرش نیست. رنگ سیاه گیاهی که ما
در بسیاری از فرشهای قدیمی ترکی و کردی می یابیم خیلی فرسوده است،‌نواحی که سیاه کاملاً کهنه و مندرس بنظر می آید بسیار رنگها بر روی فرش همچنان ضخیم و پر رنگ بنظر می آیند.

وقتی رنگ سیاه ترکیبات کروماتیک به آن اضافه شود. فرش در شرایط بهتری قرار می گیرد. در بیست سال گذشته افزایش زیادی در امتداد و گونه گونی مزیتهای رنگرزی شده با رنگ های جدید گیاهی در دسترس موجود بود. این روند در غرب ترکیه آغاز شد. در سالهای پایانی 1960 ،‌اما رأس رنگرزی گیاهی هم اکنون به افغانستان ،‌پاکستان ،‌هند و نپال نیز منتقل شده است.

رنگهای معمول گیاهی :‌

توضیحات	ساخته از این ماده	رنگها در فرش
RVBA TINETORIA	ریشه درخت روناس	قرمز متمایل به نارنجی
همچنانکه حمام رنگرزی استفاده می شود رنگهای ضعیف تر و روشن تر می شوند	کاهش غلظت رنگ روناس	سرخ روشن
اغلب DACTYLOPIVS COCCUS	(‌حشره سخت پوست )‌ کسینل‌(‌قرمز دانه )‌ خشک شده	قرمز روشن متمایل به سرخ
اغلب از COCEUS LACCAE	لاک (‌صمغی که توسط برخی حشرات تولید می شود)‌	آبی ـ‌قرمز متمایل به بنفش قرمز
INDIGOFERRA	فیلی (‌از درخت نیل بدست می آید)	آبی روشن متمایل به سرمه ای
DELPHINIVM SVLPUREUM	گل لارکسپور یا ایسپاروک	زرد روشن متمایل به زرد تیره
RESEDA LVTEOLA	میخک زرد (‌گل دارویی یا معطر)‌	زرد روشن متمایل به زرد تیره
QAERCUS	آماس بافتهای گیاهی پوست بلوط	قهوه ای
این رنگ معمولاً باعث از بین رفتن پشم می شود.	جوهر مازو ،‌آماس بافت بلوط ،‌آهن	سیاه
	رنگ دوتایی از لارکسپورو درخت نیل	سبز

شیوه های رنگرزی گیاهی :

رنگهای متداول گیاهی

نیل

بیشترین رنگ متداول گیاهی که استفاده می شود نیلی است (‌که در اصل از تخمیر و تحت فشار قرار دادن آیندگان که از رگه های گیاه ،‌ نیل بدست می آید حاصل می شود. )

روناس (‌که از جوشانده ریشه های قطعه قطعه شده و خشک شده درخت روناس در ظرفهای رنگرزی بدست می آید)‌
زرد (‌لارکسپور )‌ (‌از جوشاندن ساقه ها ،‌گلها و برگهای خرد شده گیاه لارکسپور بدست می آید)‌ این رنگها به ترتیب . سرمه ای تیره ،‌قرمز تیره و طلایی کم رنگ تولید می کنند .سالها پیش رنگرزان تشخیص دادند که هر چه پشم بیشتری در یک ظرف رنگرزی ،‌رنگ شود. رنگها ضعیف تر و ضعیف تر می شوند. رنگرزها از مزایای تحلیل رفتن رنگ استفاده می کنند . اولین رنگرزی یک رنگ قوی و عمیق رو ایجاد می کند. رنگرزی بعدی در همان ظرف رنگرزی رنگ آرامتر و کم رنگ تری را ایجاد می کند.

رنگرزها همچنین بسرعت آموختند که برای بدست آوردن وزن رنگهای مختلف از ترکیب رنگها استفاده کنند. برای مثال هیچ رنگ گیاهی که رنگ سبز را تولید کند وجود ندارد. (‌یک رنگ مهم در صورتیکه شما به پارچه های گل دار طراحی شده علاقمند باشید)‌ اول پشمها را با رنگ آبی رنگ آمیزی کنید و سپس آن را زرد رنگ کنید یک رنگ سبز پدید می آید اگر شما بدقت به رنگ سبز در یک فرش رنگرزی شده با رنگهای گیاهی توجه کنید . دقیقاً شما بر حسب معمول رنگهای نا صاف را مشاهده می کنید که بیشتر سبز آبی در برخی حوزه ها ‌و سبز ـ زرد در برخی دیگر نواحی است. این بخاطر رنگ آمیزی با استفاده از تکنیک دو رنگ است.

بنابراین با استفاده از این عقیده کلی که تحلیل رنگها،‌ رنگهای متقارنی را ایجاد
می کند، ‌با ترکیب چند رنگ از طریق چند بار رنگ کردن پشم ،‌رنگرزها می توانند رنگهای بسیاری از مواد رنگی محدود بدست آورند .

پی نوشت:

¹ ـ روناس از زمان صفویه برای رنگ کردن پشم بکار رفته است. ریشه ایست سرخ تیره رنگ که در زمینهای سخت می روید، طرز رنگ کردن پشم با روناس به قرار زیر است : روناس را نرم می سایند. پشم‌ها از ابتدا با چوبک شستشو می دهند و برای رفع چربی پشم زاج سفید بکار می برند، خاصیت زاج این است که پشم رنگ را زودتر و بهتر جذب می کند. برای رنگ صورتی سیر که مشهور به رنگ پیازی است به ترتیب زیر عمل می کنند: برای یک من پشم چهار من ماست را دور روز در تغار نگه می دارند تا خوب ترش شود. پس از آن پشم های تمیز شده و رشته شده را در تغار ماست می گذارند و لابلای پشم‌ها روناس سائیده شده می پاشند (برای هر سه کیلو پشم چهار کیلو روناس لازم است). اگر پشم‌ها 48 ساعت در تغار ماست و روناس بمانند رنگ صوتی سیر بدست می آید و اگر در ته ماده تغار مزبور مجدداً پشم بگذارند پشمهای مجدد رنگ صورتی باز به خود می گیرند. بعداً باید پشم‌ها را در آب چشمه زلال و سرد بخوابانند و گاهی پشم‌ها را تکان دهند تا روناسها خارج شود. هر چه مدت خیس کردن پشم‌ها در آب طولانی تر باشد تلالؤ و جلای پشم بیشتر خواهد بود. معمولاً پشم را دوازده ساعت در آب سرد زلال خیس می کنند. برای بدست آوردن رنگ قرمز به ترتیب بالا عمل می کنند و روناس بیشتری به مصرف می رسانند.

² ـ برای بدست آوردن رنگ قرمز از سه ماده استفاده می کنند:

الف ـ از قرمز دانه که گیاهی است در گیلان و مازندران می روید.

ب ـ از حیوان کوچکی بنام قرمز که در غایت سرخی است و به قدر نخودی است. بدبو است و در برگهای درختان زندگی می کند چون به حد طیران برسد تخم کوچکتر از خود می گذارد که برای رنگ کردن ابریشم و پشم بکار می رود (به نسبت یک در ده) بهترین نوع قرمز بنام قرمز دانه قبرسی معروف است.

ج ـ از کرمهایی که در کناره دریای گرمسیر زندگی می کنند و شبیه خاکشیر است. این کرمها هم به بزرگی یک نخود می رسد و ساحل نشینان این کرمها را جمع می کنند و خشک کرده به مصرف رنگرزی می رسانند (از تحفه حکیم مؤمن نقل یمنی و از اطلاعات قالیبافان متخصص).

³ ـ قالیبافان قدیمی عقیده دارند که طرح اولیه اسلیمی بدست حضرت امیر (ع) کشیده شده است و نقل می کنند که : «حضرت علی (ع) روزی نقاشان را احضار کرد و گفت چون نقش کردن موجودات جاندار دعوی برابر با خالق است خالی از اشکال نیست . و خود دایرة مواجی با شاخه های موزون و پر پیچ و خم نقش کرد که همان طرح اسلیمی باشد و این نقش اساس کار نقاشان اسلامی قرار گرفت.

⁴ ـ این طرح بیشتر در سجاده‌ها و جای نمازها دیده می شود و نموداری است از محراب.

⁵ ـ این خطوط هم بیشتر برای تزیین قالیهائی‌که برای جای نماز و سجاده بافته می شود و برای نوشتن آیاتی از کلام الله مجید بکار برده می شود.

⁶ ـ این طرح را آقای هینریش یاکوبی سابق الذکر در جائی دور افتاده در قصر داریوش کبیر دیده است (رجوع کنید به کتاب چگونه قالیهای شرقی را بشناسیم صفحه 129).

⁷ ـ امپراطوری مینگ Ming در چین، از ادوار درخشان هنری و تاریخی چین است. رجوع شود به کتاب چگونه قالیهای شرقی را بشناسیم تألیف هینریش یاکوبی ص 100.

برای دیدن کامل این مقاله همراه با عکس ها کلیک کنید

مدیر سایت چهارشنبه 8 دی‌ماه سال 1389 ساعت 11:52 ق.ظ